سایت تخصصی پایان نامه های دانشگاهی

التزام که در قرارداد شرط شده باشد که مستلزم اثبات ضرر نیست و یا خسارت تأخیر تأدیه که به حکم قانون تعیین شده است.
هر جا که نقص در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه ای وارد آید می گویند ضرری به بار آمده است، بنابراین این ضرر اعم از ضررهای مادی، معنوی و بدنی است.
هر چند قانون به ضرر معنوی اشاره کرده است ولی در عمل، محاکم به ندرت در خصوص ضررهای معنوی رأی صادر می کنند. اما از شرایط ضرر وارده این است که مسلم و بی واسطه باشد و ضرر احتمالی و غیرمستقیم را نمی توان مطالبه کرد چنانچه قانون ضرر ناشی از عدم نفع را قابل مطالبه نمی داند و این ضرر باید جبران نشده باشد و اگر قبلاً جبران شده باشد موردی برای مطالبه باقی نمی ماند و دعوی خواهان استماع نمی شود.

ب: ارتکاب فعل زیانبار
رکن دیگر مسئولیت مدنی، ارتکاب فعل زیانبار است و این فعل باید در نظر اجتماع ناهنجار باشد و اخلاق عمومی، ورود ضرر را ناشایسته بداند .
در قانون ایران در ماده یک قانون مسئولیت مدنی به عبارت «بدون مجوز قانونی» اشاره شده است. یعنی اگر فعل با جواز قانونی صورت پذیرد شخص مسئول خسارت وارد ناشی از آن نیست. کسی که با حکم دادگاه اقدام به تخریب یک ساختمان می نماید، نمی توان او را از باب خسارت وارده مسئول قرار داد. در اینجا منظور از قانون معنای وسیع کلمه است و قانون شامل تمامی قوانین موضوعه و آیین نامه ها و دستورالعمل های اداری و دستور شفاهی پلیس نیز می گردد. قواعد و مقررات عرفی نیز داخل قانون به معنای اعم قرار می گیرند، بنابراین همان طور که نقض یک قاعده ی قانونی تقصیر به شمار می رود، نقض قواعد عرفی نیز تجاوز محسوب می شود و در صورت زیانبار بودن مسئولیت آفرین است.
علاوه بر جواز قانونی، دفاع مشروع نیز از عواملی است که زایل کننده مسئولیت است، چنانچه در ماده ۱۵ ق مسئولیت مدنی آمده است کسی که در مقام دفاع مشروع موجب خسارت بدنی یا مالی شخص متعدی شود مسئول خسارت نیست مشروط بر این که خسارت وارده برحسب متعارف متناسب با دفاع باشد «در مواد ۶۱ و ۳۵۷ قانون مجازات اسلامی نیز به دفاع مشروع اشاره شده است».
فعل زیانبار ممکن است فعل مادی مثبت باشد و یا ترک فعل مثل کسی که در نگهداری حیوانش کوتاهی می کند و موجب خسارت می شود. غیر قانونی بودن فعل در تمامی مسائل و موضوعات حتی در مورد صغیر ممیز و غیر ممیز نیز لازم است. در این خصوص برخی حقوقدانان گفته اند: «در صورتی محجور مسئول است که عمل او نامشروع باشد. این عدم مشروعیت در مورد صغیر ممیز به معنی تقصیر است اما در مورد صغیر غیر ممیز و مجنون به این معنی است که عمل ذاتاً و نوعاً نامشروع و قابل سرزنش باشد».
در اینجا به ذات عمل توجه می شود که ذاتاً و نوعاً نامشروع باشد، بنابراین در مورد اتلاف نیز که مبتنی بر تقصیر نیست، خود تلف کردن مال دیگری نوعاً نامشروع است و عمل نامشروع تلقی می گردد و موجب مسئولیت می شود اگر چه مستند به تقصیر نباشد بنابراین این که فعل زیانبار باید نامشروع و غیرمجاز باشد به معنی تقصیر نیست بلکه به این معنا می باشد که فعل زیانبار بدون جواز قانونی بوده و نوعاً نامشروع باشد
ج:‌ رابطه سببیت

رابطه سببیت رکن اساسی و عنصر حیاتی مسئولیت مدنی و ضمان قهری است. درتوضیح این رابطه باید که بین ضرر وارده و تقصیر عرفاً رابطه ای وجود داشته باشد، به نحوی که اگر آن تقصیر (فعل و ترک فعل) نمی بود، قطعاً ضرری حاصل نمی شد. قاعده فوق به عنوان یک قاعده عقلائی در مسئولیت مدنی پذیرفته شده است و اختلافی درآن نیست، ولی استثنائاتی در آن وجود دارد. رابطه سببیت علاوه بر اینکه، ایجاد مسئولیت می کند، قلمرو مسئولیت را نیز مشخص می کند. احراز رابطه سببیت، در موردی که، یک سبب خسارتی را به بار آورد، کار آسانی است، اما با توجه به آنکه حوادث اجتماعی به هم مرتبط بوده و معمولاً علت و سبب ضرر بیش از یکی است، لذا تعیین مسئول و احراز رابطه سببیت عمل دشواری است. دشواری احراز رابطه سببیت در تعدد اسباب باعث ارائه نظریاتی از جانب اهل فن شده است که در حقوق ایران، تأثیر این نظریه ها را در قوانین موضوعه شاهد هستیم و مهمترین آنها، نظریه سبب متعارف و اصلی است که ماده ‎۳۳۲ قانون مدنی بیانگر آن است. در حقوق فرانسه، مصر و لبنان، بدواً تئوری برابری اسباب و شرایط پذیرفته شده، ولی بعداً به نظریه سبب متعارف و اصلی روی آورده اند. باتوجه به قاعده فقهی «البینه للمدعی و الیمین علی من انکر» اثبات رابطه سببیت با مدعی است. بعد از اثبات رابطه سببیت توسط خواهان دعوی، خوانده می تواند ثابت نماید که این رابطه ظاهری بوده و خسارت وارده توسط اسباب خارجی بوجود آمده است، که این اسباب خارجی می تواند حوادث غیر مترقبه، تقصیر ثالث و یا تقصیر زیان دیده باشد. با توجه به اینکه مسئولیت مدنی فرع بر احراز رابطه سببیت است و رابطه سببیت رکن حیاتی ضمان قهری و مسئولیت مدنی غیر قراردادی است، بهتر بود قانونگذار ایران، ماده ای را در این خصوص وضع می کرد و در آن از «رابطه سببیت در مسئولیت مدنی» یاد می نمود. در خصوص تقارن اسباب حکمی در قوانین ایران دیده نمی شود و بهتر است با وضع ماده ای تکلیف این مسأله روشن شود. در خصوص سبب متناوب نیز بهتر است ماده ای تنظیم شود.
برای تحقق مسئولیت باید احراز شود که بین ضرر و فعل زیانبار یا ترک فعل رابطه سببیت وجود دارد، یعنی ضرر از آن فعل ناشی شده باشد. در علم فلسفه و سایر علوم، جستجوی علت به منظور نسبت دادن پدیده ای معلوم به مبنا و دلیل نامعلوم آن است، در حالی که در بحث ما احراز رابطه علیت بین دو پدیده موجود یعنی فعل زیانبار و خسارت است. اصولاً در مواردی که تقصیر شرط ایجاد مسئولیت نیست رابطه سببیت اهمیت بیشتری پیدا می کند و اثبات وجود آن نیز دشوارتر می شود. برای این که حادثه ای سبب محسوب شود باید آن حادثه در زمره شرایط ضروری تحقق ضرر باشد یعنی احراز شود که بدون آن ضرر واقع نمی شود.
در هر حال رابطه میان سبب و ضرر باید حاوی دو شرایط اساسی باشد:
۱- مسلم باشد یا دست کم به ظنی متکی شود که عرف و عقل به آن اعتماد کند.
۲- مستقیم باشد و سبب دیگری آن رابطه عرفی را قطع نکند. مثلاً اگر در اثر غفلت راننده، اتومبیل روشن بماند و شخص آن را سرقت کند سهل انگاری راننده را نمی توان سبب قلمداد کرد چون متکی به عقل نبوده و یک سبب مستقیم نیست چنانچه ماده ۵۲۰ ق.آ.د.م نیز اشاره به رابطه سببیت دارد.
در حقوق ایران رابطه سببیت تعریف نشده لزوم آن را نیز قانون صراحتاً متعرض نشده ولی این معنی از مباحث اتلاف و تسبیب در قانون مدنی مواد (۳۲۸ الی ۳۳۵) و مواردی از این قانون نظیر ماده ۶۶۶ و همچنین ماده یک قانون مسئولیت مدنی و به خصوص ماده ۵۲۰ ق.آ.د.م استنباط می شود.
در ماده ۳۲۸ قانون مدنی آمده است : «هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد، اعم از این که از روی عمد تلف کرده باشد و یا بدون عمد و اعم از این که عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نقص قیمت آن مال است». دقت در این ماده حاکی از آن است که برای تحقق اتلاف باید در نظر عرف بین تلف و کار مباشر، رابطه علیت مستقیم باشد (مانند شکستن پنجره). در ماده ۳۳۱ قانون مدنی در مورد تسبیب نیز این رابطه به نحو غیرمستقیم می باشد که مبین رابطه سببیت است. همچنین در ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی آمده است: «در خصوص مطالبه خسارت وارده، خواهان باید این جهت را ثابت نماید که زیان وارده بلاواسطه ناشی از عدم انجام تعهد با تأخیر آن و یا عدم تسلیم خواسته بوده است و در غیر این صورت دادگاه دعوای مطالبه خسارت را رد خواهد کرد.» که در این ماده پذیرش دعوای مطالبه خسارت را منوط به وجود رابطه سببیت دانسته و قید« بلاواسطه ناشی از» حاکی از آن است در مسئولیت های قراردادی، رکن اصلی ایجاد مسئولیت رابطه سببیت بین ضرر و فعل عامل زیان است و در مسئولیت قهری به طریق اولی رابطه سببیت برای تحقق مسئولیت نیاز است. رابطه سببیت به لحاظ بداهت و روشنی موضوع در قانون تعریف نشده است.
دیوان عالی کشور در تعریف رابطه سببیت آورده است: «اگر شخصی مرتکب آن نمی شد این نتیجه حاصل نمی گردید.»
د) تقصیر
هر گاه تقصیر زیان‌دیده (یا اقدام او در موردی که تقصیر شرط نیست) در وقوع خسارت وارد بر او دخالت داشته باشد، این امر موجب می‌شود که او از جبران آن بخش از خسارت، که منتسب به تقصیر (یا اقدام) او بوده است، محروم شود؛ مشروط بر اینکه بتوان خسارت ایجادشده را به هر دو قابل انتساب دانست. در فرضی که اقدام زیان‌دیده در نتیجه تقصیر عامل زیان صورت گرفته است، این امر تأثیری بر مسئولیت عامل زیان نداشته ‌و او مسئول جبران تمام خسارت وارد بر زیان‌دیده است. تقسیم مسئولیت بین زیان‌دیده و عامل زیان، به صورت تساوی است؛ هرچند میزان تأثیر هر کدام و نیز درجه تقصیر هر یک متفاوت باشدبه عبارت دیگر، مرتکب تقصیر شده باشد و تقصیر او در ورود خسارت به او مؤثر باشد، این امر چه تأثیری بر مسئولیت عامل زیان دارد؟ آیا او را به طور کلی از مسئولیت بریء می‌کند؛ یا هیچ تأثیری بر مسئولیت او ندارد؛ یا باید بر حسب مورد تفکیک قائل شد و میزان تأثیر آن را در وقوع زیان مشخص کرد و بر مبنای آن حکم داد.
در حقوق اسلام این موضوع به صراحت بیان نشده است ولی از ظاهر برخی قواعد فقهی و بر مبنای برخی فروع فقهی ممکن است استنباط شود که تقصیر زیان‌دیده با دخالت او در وقوع زیان به خودش، او را به طور کامل از دریافت خسارت محروم می‌کند. ولی از این ظاهر باید چشم پوشید و حکم واقعی را بر مبنای «قواعد کلی و اصول مسلم» استنباط کرد در حقوق موضوعه ایران نیز در این زمینه نصی وجود ندارد و حکم موضوع را باید بر مبنای اصول کلی حقوق و منابع معتبر فقهی استنباط کرد.

هـ : قابلیت پیش‌بینی ضرر در مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی در حقوق تعهدات، عنوانی است برای بیان الزام قانونی جبران ضررهای ناروا. خواه این ضرر از شکستن پیمان و نقض عهد حاصل آید یا از تخطی از تکلیف عمومی احتیاط و عدم اضرار به غیر. بر این پایه، مسئولیت مدنی دو شاخه مهم دارد: مسئولیت قراردادی و الزام‌های خارج از قرارداد.
ضرر ناروا که جبران آن موضوع و هدف مسئولیت است، ضرری است که در مبانی نظری مسئولیت از آن سخن می‌رود و معیار آن بر مبنای مسئولیت منطبق است. برای مثال، بر پایه نظریه تقصیر، ضرر ناروا زیانی است که از خطای خوانده ناشی می‌شود.
جبران زیان‌های ناروا موکول به آن است که واجد شرایطی باشند. از جمله این شرایط، شرط «قابلیت پیش‌بینی متعارف» است که هم در مسئولیت قراردادی و هم در مسئولیت قهری مورد گفت‌وگو است.
در میان نظام‌های حقوقی گوناگون، لزوم پیش‌بینی‌پذیری زیان در هر دو قسم مسئولیت مورد پذیرش است. در حقوق فرانسه، مسئولیت قراردادی قلمرو مرسوم قاعده پیش‌بینی‌پذیری زیان است و اجرای آن در مسئولیت قهری به طور تلویحی و با توسل به مفاهیم مشابه، نظیر مستقیم بودن زیان یا مسلم بودن زیان پذیرفته شده است. در کامن لا نیز رویه قضائی و اندیشه‌های حقوقی در هر دو زمینه قاعده را قابل اجرا می‌دانند.
در حقوق ایران نیز می‌توان نشانه‌هایی از نفوذ قاعده یافت. نویسندگان قانون مدنی به طور ضمنی آن را اعلام کرده و مبنای انشای برخی از مواد قانون قرار داده‌اند. در قانون تجارت و قانون دریایی و قوانین پراکنده دیگر نیز آثار اجرای قاعده مشهود است.
با وجود این، مهمترین متن قانونی در حقوق موضوعه ایران که دربردارنده قاعده پیش‌بینی‌پذیری است، قانون مجازات اسلامی است که مواد متعددی از آن متضمن قاعده یاد شده در عرصه مسئولیت قهری است.
درباره مبنای قاعده نیز سخن بسیار است. مبنای پیشنهاد شده در این رساله «محدود شدن مسئولیت مدنی به قواعد